کتاب حاضر، بخش دوم از جلد دوم مجموعه «تأملی درباره ایران» است که بخش نخست آن پیش تر با عنوان فرعی «مکتب تبریز و مبانی تجددخواهی» منتشرشده بود. در این بخش نیز، نویسنده توجه ویژه ای به آشکار شدن نشانه های بحران در نظام خودکامه، تکوین نطفه آگاهی ملی و تاریخ پدیدار شدن مفاهیم نوآیین و تحول آن ها کرده و کوشیده است این وجه مهم از تاریخ معاصر ایران را که با اصلاحات «عباس میرزا» در دارالسلطنه تبریز آغازشده بود دنبال کند. کتاب شامل 9 فصل با عناوین «بحران خودکامگی و بسط آگاهی نوآیین»، «بحران آگاهی و پدیدار شدن مفاهیم نوآیین»، «نظریه اصلاح دینی»، «نخستین رساله در اصلاح نظام حقوقی»، «دیدگاه های نو در اندیشه سیاسی»، «دیدگاه های نو در اندیشه اقتصادی»، «نظریه مشروعه خواهی اهل دیانت»، «نظریه مشروطه خواهی اهل دیانت»، «میرزای نائینی و نظریه مشروطیت ایران» است.