روشنفکر کسی است که فارغ از تعبد و تعصب و دور از فرمانبری، اغلب نوعی کار فکری می کند و نه کار بدنی و حاصل کارش را، که در اختیار دیگران می گذارد، کم تر به قصد جلب نفع مادی، بلکه بیش تر برای حل مشکل اجتماعی است. به این ترتیب در میان صنف کارگر یا دهقان و پیشه ور کم تر می توان سراغ روشنفکری را گرفت، اما در میان آن دسته از مردم که به کار فکری مشغول اند، مثل نویسنده یا معلم یا منشی یا عالم و واعظ می توان سراغ روشنفکر و روشنفکری رفت. اولین مشکل روشنفکران ایرانی این است که با ملاک های دیگر و برای محیط های دیگر تربیت شده اند، اما ناچارند در این محیط به سر ببرند. حاصل این مشکل، فرار مغزهاست و در نتیجه رها شدن مردم به حال خویش و اگر روشنفکری هم در چنین محیط های سنتی دوام بیاورد، بیش تر نوعی جانشین عوامل استعماری است و نه عضوی جاافتاده در جامعۀ سنتی. کتاب حاضر از آثار زندۀ اد جلال آل احمد ـ نویسندۀ معاصر ـ به تعریف روشنفکر، زادگاه های روشنفکری، ویژگی روشنفکر سنتی، تلقی عوام از واژۀ روشنفکر، شجره نامۀ سه خانوادۀ روشنفکر، وظایف روشنفکر، و نمونه های اخیر روشنفکری اختصاص یافته است.