موضوع اصلی این جستار، پژوهشی درباره مشکل ایران و همچون خلاصه‌ای از بحث‌هایی است که نویسنده پیشتر در دیگر دفتر‌ها و به‌ویژه مقالات آورده ‌است. بحث این کتاب تنها به تاریخ و تاریخ اندیشیدن ایران سیاسی کنونی اختصاص ندارد، بلکه ایران، به عنوان ایرانشهر، ناظر بر وضع ایران بزرگ فرهنگی در تاریخ طولانی آن است. چنانکه در جاهای دیگری نیز توضیح داده ‌است ایران بزرگِ فرهنگی، کشوری با پیچیدگی‌ها و خلاف‌آمدِ عادت‌های بسیار است. برای فهم این پیچیدگی‌ها و خلاف‌آمدِ عادت‌ها نیاز به نظریه‌ای عام وجود دارد تا بتوان ویژگی‌های آن را توضیح داد. بدیهی است که معنای این حرف آن نیست که ایران تافته‌ای جدابافته است، بلکه منظور این است که برای تبیین قانون‌مندی‌های تاریخ ایران نمی‌توان از نظریه‌های جهان‌شمول، به عنوان مثال، از نوع نظریه‌ تاریخ مارکسیسم، و فرآورده‌های فرعی جدید آن، بهره گرفت که نظریه‌پردازان تاریخ از پیش تدوین کرده باشند تا بتوان مواد تاریخ ایران را با آن توضیح داد. برای توضیح قانون‌مندی‌های تاریخ ایران، و تدوین نظریه‌ای برای آن، امری جدید در پژوهش‌های ایرانی است و خاستگاه آگاهی از ضرورت چنین پژوهش‌هایی بحرانی در تمدن ایرانی است که در این واپسین دهه‌ها ژرفای بیشتری نیز پیدا کرده است.